Jakie warunki, ideologie i idee doprowadziły do Holokaustu?

Holokaust nie był pojedynczym wydarzeniem. Nie wydarzył się nagle. Był wynikiem okoliczności i wydarzeń, a także indywidualnych decyzji podejmowanych na przestrzeni lat. W tym czasie przekraczono kluczowe granice polityczne, moralne i psychologiczne, aż w końcu nazistowskie kierownictwo rozpoczęło to, co niewyobrażalne – konkretny i systematyczny plan unicestwienia wszystkich Żydów w Europie.

Jakie warunki doprowadziły do Holokaustu?

Wpływ I wojny światowej

Masowe zniszczenia i i ofiary śmiertelne poniesione w wyniku I wojny światowej (1914–1918) zapoczątkowały nowy okres niestabilności. Następstwem tej niestabilności było pojawienie się ruchów ekstremistycznych, takich jak komunizm, faszyzm i narodowy socjalizm.

W obliczu rozlewających się niepokojów społecznych rozsypywały się wiekowe monarchie. Rewolucja w Rosji z 1917 r., która doprowadziła do obalenia cara, podsycała strach przed komunistyczną rewolucją w kręgach klasy średniej i wyższej w zachodnich społeczeństwach. Komunistyczne władze Rosji likwidowały własność prywatną i zakazywały praktyk religijnych. Dążyły także do wszczęcia rewolucji na całym świecie, szczególnie w Niemczech.

W Niemczech ludzie wszystkich frakcji politycznych przeżywali traumę spowodowaną wojną, upokarzającą klęską narodu i twardymi warunkami układu pokojowego znanego jako traktat wersalski. Republika Weimarska, która zastąpiła niemiecką monarchię i podpisała traktat wersalski, z trudem walczyła o poparcie. Wielu Niemców winiło Republikę Weimarską za upadek świetności narodu. Jej przywódcy nie byli w stanie zapanować nad przemocą uliczną, jakiej dopuszczały się zbrojne grupy Niemców o poglądach zarówno skrajnie prawicowych, jak i lewicowych. Przywódcy republiki byli zmuszeni tłumić próby zamachu stanu, a żadnej partii politycznej nie udało się zdobyć większości po 1919 r. Kraj znalazł się także w obliczu poważnego kryzysu gospodarczego.

Ogólnoświatowy Wielki Kryzys, który rozpoczął się w 1929 r., szczególnie mocno dotknęła Niemcy. Niezdolność starych partii politycznych do niesienia nadziei dla bezrobotnych, głodnych i zdesperowanych Niemców stała się szansą dla partii nazistowskiej. Lider tej młodej, ekstremistycznej i otwarcie antydemokratycznej partii, Adolf Hitler, umiejętnie rozgrywał lęki i rozgoryczenie Niemców, zdobywając popularność i poparcie. W 1933 r. konserwatywne elity, popierające rządy autorytarne i niedemokratyczne, lobbowały za ustanowieniem Hitlera głową rządu (kanclerzem). Błędnie założyły, że będą w stanie go kontrolować.

Utraciwszy wiarę w zdolność demokratycznych instytucji do poprawy jakości życia obywateli, wielu Niemców nie oponowało, gdy naziści zawiesili konstytucję, w miejsce niemieckiej republiki wprowadzili dyktaturę i pozwolili Hitlerowi, aby sam stanowił nadrzędne prawo kraju. Mieli nadzieję, że w zamian za utratę praw i swobód jednostki Hitler podźwignie gospodarkę, zlikwiduje groźbę komunizmu i sprawi, że Niemcy znów staną się silnym, dumnym narodem.

Naziści

Holokaust nie mógłby się wydarzyć bez dojścia nazistów do władzy i zniszczenia przez nich niemieckiej demokracji. 

Kiedy Adolf Hitler przejął władzę w styczniu 1933 r., Niemcy były republiką z demokratycznymi instytucjami. Niemiecka konstytucja uznawała i chroniła równe prawa wszystkich jednostek, w tym Żydów. Naziści ustanowili dyktaturę, która ograniczała podstawowe prawa i wolności. Propagowali ideał „wspólnoty narodowej” złożonej z ludzi „niemieckiej krwi”. Ze wspólnoty tej wyłączeni byli Żydzi, Romowie, osoby niepełnosprawne fizycznie i umysłowo oraz inne osoby postrzegane jako gorsze rasowo lub których przekonania czy zachowania nie były tolerowane przez nazistów.

Celem reżimu nazistowskiego było usunięcie Żydów z życia politycznego, społecznego, gospodarczego i kulturalnego Niemiec. Wielu Niemców wspierało lub akceptowało działania reżimu. Aktywni naziści, w tym członkowie organizacji Młodzież Hitlera, stosowali zastraszanie wobec Żydów i nie-Żydów, by egzekwować nowe normy społeczne i kulturowe. Członkowie nazistowskich organizacji zawodowych uczestniczyli w wykluczaniu Żydów z większości zawodów. Pracownicy rządowi, prawnicy i sędziowie opracowywali i egzekwowali ustawy i dekrety, które pozbawiały niemieckich Żydów obywatelstwa, praw, firm, środków do życia i własności oraz wykluczały ich z życia publicznego.

Przed II wojną światową ostatecznym celem prześladowań Żydów przez reżim nazistowski było skłonienie ich do emigracji. Wielu Żydów szukało bezpiecznego schronienia za granicą, w tym w Stanach Zjednoczonych. Emigracja była jednak trudna, kosztowna i skomplikowana, a możliwość zmiany miejsca zamieszkania oferowało niewiele krajów. Jednak II wojna światowa całkowicie odcięła możliwość ucieczki. Pod osłoną wojny ideologiczna nienawiść nazistów wobec Żydów stała się ludobójcza. 

Antysemityzm

Żydzi, niewielka mniejszość religijna i etniczna w chrześcijańskiej Europie i bardzo niewielka mniejszość w Niemczech (mniej niż jeden procent populacji), od dawna borykali się z dyskryminacją i prześladowaniami. Na początku XX wieku doświadczyli okresów przemocy w Rosji i innych częściach Europy Wschodniej, gdzie skupiała się ich populacja. Pod koniec XIX i na początku XX wieku miliony Żydów opuściły Rosję. Wielu z nich szukało lepszego życia w Stanach Zjednoczonych.

Zanim naziści przejęli władzę, dobrze znana była ich nietolerancja wobec Żydów i innych mniejszości. Większość Niemców, którzy głosowali na partię nazistowską na początku lat 30. XX wieku, nie zrobiła tego jednak ze względu na swoje poparcie dla idei antysemityzmu.

Niemniej po dojściu nazistów do władzy antysemityzm stał się publiczną, oficjalną polityką rządu. Przekonanie, że Żydzi są zagrożeniem, było rozpowszechniane przez propagandę, która przenikała do codziennego życia: radia, szkół, policji, wojska, szkoleń Młodzieży Hitlera i wszystkich form kultury popularnej. Zniesienie przez nazistów wolności słowa i wolnej prasy sprawiło, że Niemcy nie słyszeli głosów opowiadających się za tolerancją.

Nieustanna wszechobecność antysemickiej propagandy przyniosła zamierzony skutek. Przyczyniła się do powstania atmosfery obojętności wobec prześladowań Żydów w Niemczech. Niemieccy Żydzi, którym w 1871 r. przyznano w Niemczech równe prawa i którzy do 1933 r. byli chronieni przez państwo, z obywateli szybko stali się wyrzutkami. Podczas wojny naziści wykorzystywali propagandę i inne środki do podsycania istniejących uprzedzeń antyżydowskich w krajach, które znalazły się pod ich panowaniem. Działania te pomagały im, gdy potrzebowali lokalnego wsparcia w prześladowaniu Żydów.

Ideologia

Nazistowskie przekonania lub ideologia opierały się na skrajnych formach rasizmu i antysemityzmu. Naziści twierdzili, że ludzkość jest podzielona na grupy, a członkowie każdej z nich mają tę samą „krew” lub cechy rasowe. Ludzie „krwi niemieckiej” byli „lepsi” od innych grup, podczas gdy niektóre grupy były „gorsze” do tego stopnia, że ich członków uważano za „podludzi”. Według nazistów „Żydzi” (ludzie pochodzenia żydowskiego, niezależnie od tego, czy praktykowali judaizm) stanowili grupę, która była nie tylko „podludźmi”, lecz także „najgroźniejszym wrogiem narodu niemieckiego”. Bez tych przekonań opracowanie przez nazistów programu ludobójstwa nie mogłoby mieć miejsca.

Nazistowskie dążenie do przekształcenia Niemców w „rasę panów”, która miała zdominować Europę przez kolejne pokolenia, wiązało się z kilkoma wymogami. Jednym z nich było zapewnienie, że Niemcy będą rasowo „czyści” i zdrowi. Oznaczało to zakazanie Niemcom zawierania małżeństw z osobami postrzeganymi jako gorsze, zwłaszcza z Żydami, lub ułomne, takie jak osoby niepełnosprawne fizycznie lub umysłowo. Kolejnym wymogiem było zdobycie terytorium, które miało służyć za „przestrzeń życiową” dla niemieckiej rasy panów. Skutkiem tego były prześladowania, a w czasie wojny mordowanie cywilów postrzeganych jako zagrożenie dla tego dążenia do dalszego przetrwania i długotrwałej dominacji.

II wojna światowa

Ludobójstwo europejskich Żydów i mordowanie innych prześladowanych grup nie mogłoby mieć miejsca bez II wojny światowej i niemieckich sukcesów militarnych. Wojna, która według deklaracji Hitlera miała na celu przetrwanie Niemiec, dostarczyła nazistowskiemu reżimowi motywów i okazji do popełniania systematycznych masowych morderstw. Zaczęło się od niepełnosprawnych pacjentów mieszkających w zakładach dla umysłowo chorych i innych instytucjach opieki w Niemczech. Naziści uważali ich za marnotrawstwo zasobów i „życie niegodne życia”.

Ponieważ naziści uważali Żydów za najgroźniejszego wroga Niemców, podjęli działania zmierzające do ich całkowitego wyniszczenia. Zwycięstwa militarne Niemiec rozszerzyły ich zasięg na niemal wszystkich Żydów w Europie. W momencie rozpoczęcia wojny w Niemczech było mniej niż 300 000 Żydów. Zdecydowana większość z prawie 6 milionów zabitych Żydów mieszkała na terenach podbitych przez Niemcy.

Jaka była rola przywódców i zwykłych ludzi?

Nazistowscy przywódcy otrzymali aktywną pomoc od niezliczonych urzędników i zwykłych ludzi w Niemczech i 17 innych krajach, w których mieszkały ich ofiary. 

Powody wsparcia przez nie-Niemców były związane z ich własnym interesem oraz kalkulacjami politycznymi i osobistymi. Zagraniczni przywódcy, urzędnicy i zwykli ludzie byli bardziej skłonni do współpracy, gdy wydawało się, że Niemcy wygrają wojnę i będą w przyszłości panami Europy. Większość ludzi stała z boku, gdy Żydzi byli łapani na rozstrzelanie lub wywożeni „na wschód”. Byli świadkami cierpienia swoich sąsiadów. Czasami czerpali z tego korzyści, ponieważ plądrowali mienie i przejmowali domy po wyjeździe właścicieli. Tylko nieliczni próbowali pomóc ofiarom.